Bütçe dengesi, nisan ayında 43,2 milyar TL açık verdi ve 2019 yılı Nisan ayındaki 18,3 milyar TL açıktan fazla gerçekleşti. 12 aylık kümülatif bütçe açığı, 117,1 milyar TL'den 141,9 milyar TL'ye yükseldi. Bütçe açığının GSYH'ye oranı ise yaklaşık %2,7 seviyesinden %3,2 seviyesine doğru hızlandı (Şekil 1). Hazine nakit dengesi nisan ayında 46,2 milyar TL açık vermişti, bütçe dengesi de bu rakama yakın gerçekleşti. Faiz dışı denge ise 26,1 milyar TL açık verdi.
Alınan tedbirlerin ve teşviklerin etkisini gelirler tarafında ötelenen vergi gelirleri ile mart ayında belirgin hissetmiştik, nisan ayında da vergi gelirlerindeki zayıflığın iç talebin de etkisiyle sürdüğünü görüyoruz. Harcamalar ise mart ayında ortalamaya yakın bir artış sergilemişti. Ancak salgının ekonomik aktivite üzerindeki etkisini sınırlandırmak amacıyla alınan önlemler neticesinde nisan ayında harcamaların artışa geçtiğini görüyoruz.
Şekil 1. Bütçe Açığı/GSYH oranının gelişimi
Mart ayında ötelenen tahsilatlarla birlikte yıllık %10 düşüş kaydeden vergi gelirlerinin, nisan ayında da zayıf seyrini sürdürdüğünü gözlemlemekteyiz. Vergi gelirleri yıllık %0,7 arttı. Diğer gelirler ise yıllık %81 ile güçlü bir artış sergilemiş durumda. Faizler, Paylar ve Cezalar kalemi altındaki faiz kalemi diğer gelirdeki artışın ana nedeni olurken, Hazine Portföyü ve İştirak Gelirleri de sınırlı katkı sağlamış durumda. Harcamalar kısmında ise mart ayında yıllık %12 artış ardından nisan ayında %42,7 artışla 2019 yılı Ocak ayından bu yana en yüksek artışı görüyoruz. Faiz hariç giderler kadar özellikle faiz giderlerinin bütçe harcamalarını yukarı çektiği gözleniyor. Faiz dışı harcamalar yıllık %28,9 artışla geçen yılki ortalaması olan %21'in üzerinde gerçekleşti.
Bütçe dengesi, Merkez Bankası'nın kar transferinin öne çekilmesiyle ilk çeyrekte, geçtiğimiz seneye göre daha iyi bir performans sergilemişti. Ancak salgın nedeniyle artan harcamalar ve ertelenen vergi gelirleriyle nisan ayında bütçe açığının genişlediğini görüyoruz. Bu doğrultuda nisan ayındaki kısmi bozulmayla ilk 4 ayda bütçe açığı geçtiğimiz seneye göre %33,6 genişledi.
Bütçe Gelirlerine Bir Bakış
Tek seferlik gelir olarak tabir edilen diğer gelirlerdeki artış, toplam gelirleri destekleyici bir unsur olsa da vergi gelirlerinde hem vergi tahsilatlarının yıl sonuna ötelenmesinin hem de iç talepteki zayıflığın etkisini görüyoruz.
- Geçici verilere göre nisan ayında ithalat yıllık olarak %28 azaldı. İthalattaki zayıflık ise iç talebin bir göstergesi olurken, bir yandan da dış ticaret üzerinden alınan vergi gelirlerindeki zayıflığı da doğruluyor. İthalden alınan KDV'yi içeren uluslararası ticaret ve muameleden alınan vergiler yıllık %22,7 düştü.
- Petrol ve motorlu taşıt üzerinden alınan ÖTV vergisi zayıf seyrini sürdürürken, alkollü içecek ve tütün mamullerinden alınan ÖTV vergisi ise artış kaydetti.
Mart ayında 11 ayın en büyük düşüşünü gösteren dolaylı vergiler (ÖTV, dahilde alınan KDV, MTV) nisan ayında reel olarak sınırlı da olsa artışa geçmiş durumda. Gelir ve kurumlar vergisi kalemlerini içeren doğrudan vergi gelirleri ise zayıflığını sürdürdü.
Şekil 2. Reel vergi gelirlerinde yıllık görünüm
Bütçe Giderlerine Bir Bakış
Salgından en fazla etkilenen sektörler öncelikli olmak üzere tüm sektörleri kapsayacak bir dizi desteğin ve önlemin hayata geçirilmesiyle birlikte harcamalarda da artışın sürdüğünü görmekteyiz. Mal ve hizmet giderlerindeki kısıntıya karşın personel giderleri ve cari transferler artışını sürdürdü. Faiz giderlerinde de güçlü bir artış gözlendi.
- Toplam harcamaların yaklaşık %22'sini oluşturan personel giderlerinde, yıllık %15,7 artış görmekteyiz.
- Harcamaların %47 ile en büyük payını oluşturan cari transferlerde ise yıllık %54'lük artış gözlenmekte. Cari transferler kaleminin %50'den fazlasını ise Hazine yardımları oluşturmakta ve salgın nedeniyle uygulanan teşviklerin etkisiyle cari transferlerindeki yükselişin ana nedeninin Hazine yardımları olduğunu görüyoruz. Tarımsal destek ödemeleri ile gelirden ayrılan paylar da cari transferlerdeki artışın diğer nedenlerinden (Şekil 3).
- Sermaye transferleri (bir başka kuruma sermaye malı alması için yapılan transferler) yıllık %11,7 azalmış durumda. Sermaye giderleri (fiziki yatırım harcamaları) de yıllık olarak düşüş gösterdi.
- Geçen ay mal ve hizmet alım giderlerinde Güvenlik ve Savunmaya Yönelik Mal, Malzeme ve Hizmet Alımları ile Tıbbi Malzeme ve İlaç Alımlarının etkisiyle yıllık %42'lik güçlü bir artış görmüştük. Bu ay ise mal ve hizmet alım giderlerinin savunma ve sağlık giderlerindeki azalmayla yıllık bazda gerilediğini görmekteyiz.
Şekil 3. Harcamaların en büyük payını oluşturan cari transferlerin dağılımı
Bilgi Notu: Alınan Önlemler ve Teşviklerden Bazıları
- Perakende, AVM, demir-çelik, otomotiv, lojistik-ulaşım, sinema-tiyatro, konaklama, yiyecek-içecek, tekstil-konfeksiyon ve etkinlik-organizasyon sektörleri için muhtasar ve KDV tevkifatı ile SGK primlerinin nisan, mayıs ve haziran ödemeleri 6'şar ay ertelenmektedir.
- Konaklama vergisi kasım ayına kadar uygulanmayacaktır.
- Otel kiralamalarına ilişkin irtifak hakkı bedelleri ve hasılat payı ödemeleri nisan, mayıs ve haziran ayları için 6 ay süre ile ertelenmektedir.
- Kovid-19 salgını ile ilgili tedbirlerden etkilendiği için nakit akışı bozulan firmaların bankalara olan kredi anapara ve faiz ödemeleri asgari 3 ay ötelenecek ve gerektiğinde bunlara ilave finansman desteği sağlanacaktır.
- Kredi Garanti Fonu'na sağlanan destek 25 milyar liradan 50 milyar liraya çıkartılacaktır.
- İç havayolu taşımacılığında 3 ay süre ile KDV oranı yüzde 18'den yüzde 1'e indirilecektir.
- 500 bin liranın altındaki konutlarda kredilendirilebilir miktar yüzde 80'den yüzde 90'a çıkartılacak, asgari peşinat yüzde 10'a düşürülecek.
- En düşük emekli maaşı 1.500 liraya yükseltilecek. Emeklilerin bayram ikramiyesi nisan ayı başında ödendi.
- Aile, Çalışma ve Sosyal Politikalar Bakanlığı'nın belirlediği kriterlere göre ihtiyaç sahibi ailelere yapılacak nakdi yardımlar için ilave 2 milyar liralık bir kaynak ayrılacak.
- Sağlık Bakanlığı, eczaneler aracılığıyla vatandaşlara ücretsiz maske dağıtımına başlamış ve Devlet Malzeme Ofisi'ne kamu kurumlarının maske talebini karşılama yetkisi verilmiştir.
- Sağlık Bakanlığı, koronavirüs testlerinin ücretsiz olduğunu ve hastalığa yakalanan vatandaşların tedaviye devlet hastanelerinde devam etmeleri durumunda tedavinin ücretsiz yapılacağını bildirmiştir.
- Pandemi hastanesi olarak ilan edilen özel hastanelere, SGK tarafından ödenecek tutarlar yükseltilmiştir.
- Koronavirüs salgını nedeniyle faaliyetleri olumsuz yönde etkilenen çalışanlara ve işletmelere 3 ay boyunca yapılacak Kısa Çalışma Ödeneği ödemelerinin 22,5 milyar TL'ye yaklaşması beklenmektedir.
- KOSGEB'in 30 Haziran'a tahakkuk edecek alacakları 2021 yılına ertelenmiştir.
- TOBB tarafından, nisan ayının sonunda Nefes Kredisi tekrar devreye alınarak, 2 ay içinde 6 milyar lira kredi imkanı sağlayacağı ve azami kredi tutarının 100 bin lira, faiz oranının %7,5 seviyesinde olacağı ve bu yıl anapara ve faiz ödemesi olmayacağı bildirilmiştir.
Küresel arenada salgına karşın bütün ekonomiler para ve maliye politikalarındaki alanlarını kullanmayı sürdürüyor. Bu doğrultuda da küresel toplam borçlar 255 trilyon dolara ulaşarak ülkelerin toplam gayri safi yurt içi hasılasının 3 katını aştı. Salgına karşı senkronize biçimde verilen mali teşviklerin borç yükünü küresel anlamda bu sene daha da artıracağı öngörülmekte. Neticede maliye politikaları tarafından yurt içinde de ekonomiye desteğin sürmesini beklemekteyiz ve bundan dolayı kısa vadede bütçe dengesinin baskı altında kalması beklenebilir. Bununla birlikte küresel ve yurt içi ekonomi en kötüyü geride bırakıp toparlanmaya başladıkça başta vergi gelirleri olmak üzere gelirlerdeki toparlanma ile kayıpların kısmi telafi edilebileceğini düşünüyoruz. Üstelik bazı teşviklerin vergi ötelenmesi şeklinde olması da gelirlerdeki kaybın önümüzde dönemde kısmi telafi edilebileceğine de referans veriyor. Dolayısıyla ikinci çeyrekte bütçe dengesinde kısmi baskı görsek de salgının kontrol altına alındığı ve büyümenin toparlanmaya başladığı bir ortamda, bütçe dengesinin yılın ikinci yarısı itibarıyla toparlanma eğilimine gireceğini düşünmekteyiz.
